تهذیب نفس و خود سازی راه سعادت و رستگاری انسان است.
«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى[اعلی/۱۴]؛ هر کس خود را تزکیه کرد، رستگار شد»
«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها * وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها[شمس/۹-۱۰]؛ که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده * و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است.»
مرحوم نراقی می‌گوید: «زنهار ای جان برادر! تا حدیث بیماری روح را سهل نگیری و معالجه آن را بازیچه نشماری و مفاسد اخلاق را اندک ندانی...و مسامحه در معالجه آنها آدمی را به هلاکت دائم و شقاوت ابدی‌می‌رساند و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانی ابدی و حیات حقیقی می‌شود و بعد از آن که ساحت نفس از اخلاق ناپسند پاک و آراسته گردد، مستعد قبول فیض‌های الهی می‌گردد»[۱]. در روایت آمده‌است که پیامبر(ص) فرمود: «لا تدخل الملائکه بیتاً فیه کلب؛[۲] ملائکه داخل خانه‌ای که در آن سگ باشد‌نمی‌شوند». پس هر گاه خانه مملوّ از صفات رذیله که سگان درنده هستند باشد، چگونه ملائکه در آن داخل‌شوند؟!
اما برای اقدام در خودسازی و جهاد بانفس به چند نکته اساسی باید توجه نمود:
۱- همان گونه که در تربیت و سلامت بدن، ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه با نفس ضرورت دارد.
۲- همان گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیتهای ساده و اندک آغاز می‌شود و به تدریج به ورزشهای سنگینتر وارد میشوند، در تربیت روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
۳- همان طور که در ورزش بدنی، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن میفرماید:
«إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا[فصلت/۳۰] به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل میشوند که نترسید و غمگین مباشید».
علی(ع) میفرماید: «قلیلٌ مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه؛[۳] عمل اندکی که پیوسته باشد، بهتر است از بسیاری که تو را خسته و وامانده سازد».
در حدیث دیگری امام باقر(ع) میفرماید: «احب الاعمال الی اللَّه عز وجل ماداوم علیه العبد و ان قل؛[۴] محبوبترین کار نزد خدا، آن است که انسان بر آن مداومت کند هر چند اندک و ناچیز باشد».
۴- چنان که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، بنابراین در کنار عبادت ها، باید دوری از محرمات و مکروهات نیز جدی گرفته شود. و چه بسا که ترک ها، مهم تر نیز باشند. عالمان علم اخلاق می‌گویند: برای خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند حسد و کبر و خودپسندی و خودخواهی و شهوت رانی، دست‌رسی به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.
۵- مهمترین چیزی که درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نکته تأکید دارد که در مسیر دین و پرستش بایستی اخلاص داشته باشید:
«وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ[بینه/۵] به آنها دستوری داده نشده بود جز این که خدا را با کمال اخلاص پرستش کنند».
۶- یکی از امور مهم، محاسبه اعمال و کردار خود است. هر کسی که در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت کند و مراقب آنها باشد و اگر دچار گناهی شد، توبه کند. در روایت‌آمده است: «حاسبوا أعمالکم قبل أن تحاسبوا؛[۵] به اعمالتان رسیدگی کنید، قبل از این که در روز قیامت به آن‌رسیدگی شود».
[۱]- معراج السعاده، ص ۱۳.
[۲]- بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۵۴.
[۳]- صبحی الصالح، نهج البلاغه، حکمت ۴۴۴.
[۴]- الکافی ج ۲ ص۸۲
[۵]- بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۲۶.
